Ustrój polityczny

Afganistanem rządzi prezydent, który jest głową państwa i szefem rządu.
podział administracyjny: 29 prowincji

Geografia

Afganistan jest wysokogórskim krajem śródlądowym, nieposiadającym dostępu do morza; ponad 4/5 powierzchni zajmują góry. Z północnego wschodu na południowy zachód rozpościerają się jest to potężne i masywne szczyty Hindukuszu z największym szczytem kraju (Nuszaak, 7455 m n.p.m.), przechodzący w surowe obszary Wyżyny Irańskiej, a następnie w półpustynne tereny stepowe Registanu, między którymi znajduje się Wyzyna Haradżat z kilkoma przełęczami umożliwiającymi komunikację pomiędzy regionami kraju. Klimat surowy i mroźny, w górach średnie temperatury stycznia spadają do -15°C, a w lipcu rzadko przekraczają 0°C. Lata najcieplejsze na pustynnych obszarach na południu (powyżej +22°C); opady w górach powyżej 1500 mm rocznie, większa część kraju ma 400-600 mm rocznie, na terenach stepowych poniżej 200 mm rocznie. Ziemie uprawne zajmują zaledwie 12% powierzchni, zaś lasy (głównie w rejonie północno-wschodnim) tylko 3%.
Granice: razem 5 529 km
Chińska Republika Ludowa 76 km
Iran - 936 km
Pakistan - 2 430 km
Tadżykistan - 1 206 km
Turkmenistan - 744 km
Uzbekistan - 137 km
najniższy punkt - Amu-daria 258 m
najwyższy punkt - Nuszaak 7 455 m (inne źródła podają 7 485 m n.p.m.)

Historia

Czasy przedislamskie

Wczesne ośrodki miejskie pojawiły się na terenach dzisiejszego Afganistanu już w III tysiącleciu p.n.e. Po 2000 roku p.n.e. zamieszkali na tych terenach Ariowie. Za ich czasów powstało, w miejscu gdzie dzisiaj jest Kabul, miasto. Na przełomie VI-V wieku p.n.e. ziemie Afganistanu zostały podbite przez króla Persji Dariusza I Wielkiego. Perscy władcy borykali się z ciągłymi rebeliami w okolicach dzisiejszych Kandaharu i Quetty.

W roku 329 p.n.e. do Afganistanu dotarł ze swoją armią Aleksander Macedoński. Podbił kraj i założył wiele miast, w których zamieszkali greccy koloniści. Panowanie Greków również spotkało się z licznymi buntami miejscowej ludności. Po śmierci Aleksandra tereny Afganistanu przypadły Seleucydom, a później helleńskiemu królestwu Baktrii. W latach 170-160 p.n.e. znaczną część Afganistanu opanowali Partowie. W roku 50 n.e. Afganistan padł łupem przybyłych ze stepów Azji Kuszanów. Najeźdźcy ci nie zniszczyli jednak istniejącej wówczas helleńsko-buddyjskiej kultury i za ich panowania osiągnęła ona szczyt rozwoju. Około 220 r. państwo Kuszanów rozpadło się na drobne państewka, które 180 lat później zostały najechane przez Heftalitów (białych Hunów). Położyli oni kres, mającej już za sobą 700 lat istnienia, kulturze helleńsko-buddyjskiej.

W 550 r. po raz drugi nad Afganistanem zapanowali Persowie. Sto lat później dotarli tam Arabowie, którzy przynieśli ze sobą islam.


650-1747

Terytoria tworzące dzisiejszy Afganistan dość wcześnie odpadły od arabskiego kalifatu, a władzę w nim sprawowały kolejno różne lokalne dynastie. Najsłynniejszą z nich są Ghaznawidzi, którzy na początku XI w. opanowali ziemie od Chorasanu aż po Pendżab.

Około 1220 r. do Afganistanu wdarli się z północy Mongołowie. Zniszczyli większość miast oraz system irygacyjny, który zapewniał mieszkańcom tego kraju dobre plony. Pod koniec XIV w. ziemie afgańskie zostały znowuż zaatakowane przez bezwzględnego zdobywcę ? Timura. Jeden z jego potomków imieniem Babur uczynił w XVI w. z Afganistanu bazę, z której uderzył na Indie, gdzie założył dynastię Mogołów. Przez kolejne dziesięciolecia ziemie dzisiejszego Afganistanu były podzielone pomiędzy Persję i Indie. W pierwszej połowie XVIII w. władca Persji, Nadir Szach, zdołał opanować indyjską część Afganistanu. Po śmierci władcy Persji jego podkomendny, Ahmed Szah, który był przywódcą jednego z afgańskich plemion, zdołał stworzyć w 1747 r. niepodległe państwo, którego granice odpowiadały z grubsza granicom dzisiejszego Afganistanu.


1747-1926



Zapoczątkowana przez Ahmeda Szaha dynastia Durrani rządziła krajem do roku 1818, kiedy to wygasła. Afganistan rozpadł się na cztery samodzielne księstwa feudalne.

Po ośmiu latach bezkrólewia nowym władcą został emir Dost Muhammad, który ponownie zjednoczył kraj. Za jego panowania o kontrolę nad Afganistanem zaczęły rywalizować Wielka Brytania i Rosja. Brytyjczycy próbowali osadzić na tronie swojego kandydata, co wywołało pierwszą wojnę afgańską (1838-1842) między Brytyjczykami i Afgańczykami. Brytyjczycy zdołali na krótko obalić Dost Muhammada, ale ostatecznie musieli opuścić Afganistan. Piętnaście lat po wojnie] Dost Muhammad zawarł sojusz z Wielką Brytanią. Po jego śmierci i krótkiej wojnie domowej o tron nowym władcą kraju został jeden z synów zmarłego, Szer Ali. W 1878 r. wybuchła kolejna wojna z Brytyjczykami, a rok Szer Ali zmarł. W roku 1880 emirem Afganistanu został Abd ar-Rahman Chan. Za jego panowania w wyniku licznych umów doprecyzowano granice kraju. Wtedy to Brytyjczycy wymusili oddanie pasa ziem zamieszkany przez Pasztunów, który dzisiaj tworzy pakistańskie północno-zachodnie pogranicze.

Abd ar-Rahman Chan zmarł w 1901 r., a tron objął jego syn Habibullah. Sześć lat później Wielka Brytania i Rosja zawarły porozumienie gwarantujące niepodległość Afganistanu, z zastrzeżeniem brytyjskiej kontroli nad afgańską polityką zagraniczną.

Podczas I wojny światowej Afganistan zachował neutralność. W rok po jej zakończeniu Habibullah został zamordowany. Jego następca Amanullah Chan, chcąc się uwolnić od brytyjskich wpływów, najechał jeszcze w tym samym roku Indie. Wojna zakończyła się uwolnieniem Afganistanu od brytyjskiego nadzoru nad polityką zagraniczną.


Królestwo Afganistanu

W roku 1926 Amanullah Chan przyjął tytuł króla, ale trzy lata później został obalony przez przeciwników silnej europeizacji kraju. Po kilku miesiącach walk władzę przejął kuzyn obalonego, Muhammad Nadir Chan, który koronował się jako Nadir Szach. Kontynuował on modernizacyjną politykę swego kuzyna w związku z czym w roku 1933 został zabity. Koronę przejął jego syn Muhammad Zahir Chan, który zachował neutralność podczas II wojny światowej, a w 1946 r. wprowadził Afganistan do ONZ.

Gdy Indie przestały być brytyjską kolonią władze afgańskie chciały, aby Pasztuni mieszkający na terenach odłączonych od Afganistanu w 1893 r. mogli swobodnie zadecydować o losie swoich terenów. Niestety, zaoferowano im jedynie wybór między Pakistanem a Indiami. Wybrali to pierwsze. Od 1955 r. Afganistan naciskał na przyznanie pakistańskim Pasztunom autonomii, ale te działania również nie przyniosły efektów.

Na początku lat 70. susze wywołały poważny kryzys gospodarczy w Afganistanie. Król Muhammad Zahir Chan nie potrafił mu sprostać i w lipcu 1973 r. został obalony przez młodych oficerów, którzy proklamowali republikę.


1973-1978

Prezydentem republiki został kuzyn króla generał Muhammad Daud Chan. Do późnych lat 70. Afganistan zachowywał neutralność w zimnej wojnie, przyjmując pomoc z obu stron. Jednak w 1978 r. Daud został obalony przez marksistów, którym przewodził Nur Mohammed Taraki. Związali oni kraj ze Związkiem Radzieckim. We wrześniu 1979 r. Taraki został zabity przez innego komunistę Hafizullaha Amina. 3 miesiące po tym wydarzeniu w Kabulu wylądowały wojska radzieckie, a Amin został stracony. Jego miejsce zajął wspierany przez Moskwę Babrak Karmal.


Wojna w Afganistanie (1978-1994)



Już pod koniec lat 70. socjalistyczny rząd napotykał na silną opozycję wśród znacznej części mieszkańców Afganistanu. W 1979 antyrządowe oddziały islamskich bojowników (mudżahedinów) pod wodzą Ahmada Szacha Masuda stawiły zbrojny opór wkraczającym oddziałom armii radzieckiej. Rozpoczęła się wojna afgańska, w której mudżahedinów wsparły pieniędzmi i bronią m.in. USA, Wielka Brytania, Pakistan, Arabia Saudyjska, Iran oraz Chiny. Mimo zaangażowania znacznych sił i najnowocześniejszej broni wojska radzieckie wspierane przez afgańskie siły rządowe nie potrafiły pokonać islamskich bojowników. W roku 1986 Babrak Karmal zrezygnował ze swojego stanowiska. Jego następcą został Mohammad Nadżibullah.

Dwa lata później Afganistan, ZSRR, USA i Pakistan zawarły porozumienie pokojowe i wojska radzieckie zaczęła opuszczać kraj. Ostatnie oddziały opuściły Afganistan w następnym roku. Po wycofaniu się wojsk radzieckich siły rządowe powoli traciły kolejne terytoria, aż w końcu, na początku 1992 r., mudżahedini zdobyli Kabul. Zwycięzcy utworzyli nowy rząd, a prezydentem kraju został Tadżyk Burhanuddin Rabbani.

Jedność zwycięzców skończyła się jednak bardzo szybko. Pierwszy przeciwko rządowi wystąpił Gulbuddin Hekmatjar. Kraj zaczął się rozpadać na kilka stref kontroli, a najcięższe walki toczyły się o Kabul. W ich trakcie wcześniej prawie nietknięte miasto zostało bardzo zniszczone.


Talibowie

W 1994 r. na afgańskiej scenie pojawił się nowy aktor ? talibowie, czyli wspierani głównie przez Pakistan fundamentalistyczni, islamscy studenci, przeważnie narodowości pasztuńskiej, którzy bardzo szybko stali się znaczącą siłą. Rabbani i Hekmatjar porozumieli się na początku 1996 r., ale nie powstrzymało to postępów talibów, którzy we wrześniu zdobyli Kabul i ogłosili się rządem Islamskiego Emiratu Afganistanu. Na jego czele stał mułła Mohammad Omar. Rząd talibów uznały tylko Pakistan, Arabia Saudyjska i Zjednoczone Emiraty Arabskie. Reszta świata (w tym ONZ) uznawała za legalne władze, prezydenta Burhanuddina Rabaniego i jego rząd.

Na kontrolowanych przez siebie terenach (wtedy dwie trzecie Afganistanu) talibowie wprowadzili surowe prawo islamskie, m.in. drastycznie ograniczając prawa kobiet.

W następnych kilkunastu miesiącach talibowie zdobyli 90% terytorium Afganistanu, a jedynym liczącym się przeciwnikiem był już tylko wsławiony walkami z wojskami radzieckimi Ahmad Szach Masud ze swoją tadżycką armią. W tym czasie do Afganistanu przybył Osama bin Laden. Już w 1998 r. USA zażądały jego wydania za zamachy w Kenii i Tanzanii. Talibowie odmówili. W sierpniu 1998 na jeden z obozów należących do organizacji bin Ladena spadły amerykańskie pociski typu Tomahawk. W listopadzie 1999 r. ONZ nałożyła na Afganistan sankcje ekonomiczne, również żądając wydania bin Ladena. Sankcje wzmocniono w styczniu 2001 r. (m.in. zakazem sprzedaży broni do Afganistanu).

W marcu 2001 r. talibowie zniszczyli dwa gigantyczne starożytne posągi Buddy w Bamian. Podobny los spotkał tysiące mniejszych zabytków. Akt ten potępiło nawet wiele krajów muzułmańskich.


Obalenie talibów



Dnia 9 września 2001 r. zamachowcy udający algierskich dziennikarzy zdetonowali bombę podczas rozmowy z Masudem. Dwa dni później porwane samoloty trafiły w budynek WTC w Nowym Jorku i w Pentagon w Waszyngtonie. Stany Zjednoczone prawie natychmiast zażądały od talibów wydania Osamy bin Ladena. Ci odrzucili amerykańskie żądanie, więc w październiku wojska USA rozpoczęły ataki (głównie lotnicze) na ich oddziały. Korzystając z hojnej amerykańskiej i rosyjskiej pomocy Sojusz Północny złożony głównie z Tadżyków i Uzbeków ruszył na talibów. Wielu lokalnych komendantów (w tym także Pasztuni) szybko przeszło na stronę USA zaś siły talibów poszły w rozsypkę. Kilka tysięcy amerykańskich żołnierzy rozpoczęło polowanie na Bin Ladena i mułłę Mohammada Omara, jednak obaj zdołali umknąć. Do stycznia 2002 siły talibów i Al Kaidy Osamy bin Ladena zostały całkowicie rozbite.

Władzę w Afganistanie objął Pasztun Hamid Karzai, wybrany przez Loja Dżirgę w czerwcu 2002 r. na prezydenta, a do kraju przybyło kilka tysięcy żołnierzy sił pokojowych (stacjonują prawie wyłącznie w Kabulu i okolicach pod dowództwem NATO). Wielu z ponad trzech milionów afgańskich uchodźców, którzy żyli ? czasami od ponad 10 lat ? głównie w Iranie i Pakistanie zaczęło wracać do kraju. Członkowie zwycięskiej koalicji zajęli się odbudową kraju zniszczonego ponad 20-letnią wojną. Jednak wielu lokalnych przywódców dysponuje własnymi wojskami i nie chce się zbytnio podporządkowywać władzom w Kabulu, a w górach wciąż ukrywają się resztki talibów. Potrafią oni zadawać dotkliwe ciosy. Na przykład w lipcu 2002 r. zamachowcy zastrzelili w Kabulu wiceprezydenta kraju Hadżiego Abdula Kadira. Od wiosny 2003 nasilają się ataki na wojska międzynarodowe, siły wierne władzom w Kabulu oraz organizacje humanitarne, które musiały zrezygnować z działalności w zdominowanej przez Pasztunów południowo-zachodniej części kraju.

Gospodarka

Afganistan należy do najsłabiej rozwiniętych gospodarczo państw świata. PKB wyniósł w 2002 roku 7,7 mld dolarów USA, czyli zaledwie 290 dolarów na mieszkańca, z czego 52% dostarczyło rolnictwo, 24% przemysł, a resztę usługi. Zasoby naturalne: gaz ziemny, ropa naftowa, węgiel, miedź, chrom, baryty, siarka, ołów, cynk, ruda żelaza, sól, kamienie szlachetne i półszlachetne są eksploatowane w ograniczonym zakresie, większe znaczenie ma jedynie wydobycie gazu (około 3 km3) i surowców budowlanych, między innymi lazurytu. Kilka elektrowni wodnych wyprodukowało 540 mln kWh energii elektrycznej. Liczne zakłady rzemieślnicze rozrzucone po całym kraju produkują rozmaite wyroby włókiennicze, metalowe, skórzane oraz wyroby z drewna i inne. Rozwinięty jest przemysł spożywczy. Główną gałęzią gospodarki jest niskotowarowe rolnictwo. Uprawia się głównie zboża (pszenica 2,7 mln ton, ponadto kukurydzę, jęczmień i ryż, także bawełnę, buraki cukrowe, trzcinę cukrową; w dolinach rzek - na terenach nawadnianych - kwitnie sadownictwo i uprawa winorośli - produkcja winogron 365 tys. ton. Dobrze rozwinięta hodowla (częściowo koczownicza): owiec - 11 mln, kóz - 2,2 mln oraz wielbłądów i koni. Transport bardzo słabo rozwinięty. Drogi liczą tylko 23 tys. km, brak kolei. Na całym obszarze kraju poważną rolę odgrywa transport juczny. Główne lotnisko w Kabulu ma połączenie z kilkoma miastami za granicą. Bilans handlowy niezrównoważony: eksport w 1997 wyniósł 148 mln dolarów, zaś import 566 mln dolarów. Główni partnerzy handlowi: Rosja, Japonia, Indie, Iran

Demografia

Liczba mieszkaćów szacowana jest na 26 mln, co daje około 40 osób na km2, niemniej ludność jest rozmieszczona bardzo nierównomiernie. Główne skupiska to kotliny śródgórskie i oazy na obszarach północno-wschodniej części kraju; tereny wysokogórskie na północy i półpustynne na południowym zachodzie są prawie bezludne. Około 2 milionów ludności to koczownicy. Ponad 3 mln osób przebywa na emigracji, głównie w Pakistanie i Iranie. Skład narodowościowy jest zróżnicowany: żyją tu Pasztunowie - 53 %, Hazarowie, Tadżycy - 12 %, Uzbecy - 8 % i Beludżowie. Tylko 23% ludności mieszka w miastach. Religią państwową jest islam. Poziom życia ludności i jej zdrowotność należą do najniższych w świecie; powszechnym zjawiskiem jest analfabetyzm - 79 %. Przyrost naturalny - jeden z najwyższych w świecie 2,97 % w 2002 roku.
główne miasta: Kabul, Herat, Kandahar, Mazar-i Szarif
umieralność niemowląt: 165,96 na 1000 urodzeń żywych
średnia długość życia: 42,46 lat
6690 osób na 1 lekarza
2945 osób na łóżko szpitalne
23% ludności żyje poniżej poziomu ubóstwa

Etymologia nazwy

Źródło słowa "Afgan" pozostaje nierozpoznane. Jedno z wyjaśnień bierze je od Apakana, irańskiego władcy z VIII lub IX wieku. Inne wskazuje na odniesienie do słowa "Abgan" (Imperium Sasanidów, III wiek), najstarszego znanego zapisu odnoszącego się do późniejszego "Afgan". Pojawia się również w zapiskach Szapura I w Naksh-e-Rustam, gdzie wspomina o nazwisku Goundifer Abgan Rismaund. Indyjski astronom z VI wieku, Varahamihira, w swojej pracy "Brhat Samhita" (11.61; 16.38), określa Afganów słowem Avagan. Chiński pielgrzym Hiun Tsang określa nazwą "Apokien" lud zamieszkujący tereny na północ od Gór Sulejmana.
W języku perskim -st?n oznacza "kraj".
Starożytni Grecy nazywali te tereny "Ariana" od awestyjskiego Aryanam Vaeja lub "Aryavarta" ? "kraj Arian" w sanskrycie (por. Iran). Określenie 'Ariana Afghanistan' jest wciąż popularne wśród perskojęzycznych mieszkańców Afganistanu.
Nazwą ?Korasan? określano Afganistan jako cześć Wielkiego Korasanu, co w zapisie pahlavi znaczy "Wschodni Kraj" (pers. ???? ????)